دیدار با حجت الاسلام و‌المسلمین حاج سید حسن خمینی ـ‌حفظه‌الله‌ـ یادآور سیمای پرصلابت و درخشان و استوار بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران،حضرت امام خمینی(س) است. چه کسی شایسته‌تر از نوه گرامی آن بزرگوار و فاضل اندیشمندی همچون ایشان است، که درباره آن شخصیت کم‌نظیر تاریخ شیعه و آثار و افکار و اندیشه‌های آن بزرگِ مرد سخن بگوید. همو که در دامان پرمهر و محبّت پدر و جدّ خویش پرورش یافت و اکنون به شایستگی در جایگاه عالمی با فضیلت، بر کرسی دروس حوزوی تکیه زده و طلاب فراوانی را از فیوضات علمی خویش بهره‌مند می‌سازد.

به گزارش پرتال امام خمینی(س)، نشریه سپیده آفرین به عنوان تنها نشریه قرآنی ویژه نابینایان عزیز کشور، شایسته دید که با گفت‌وگویی قرآنی، خوانندگان ارجمند خود را، با این جنبه فراموش شده شخصیت حضرت امام (س) آشنا سازد.

جناب عالی که از نزدیکان حضرت امام بوده و انس خاصی با آن بزرگوار داشتید‌ شخصیت قرآنی ایشان را چگونه ترسیم می‌کنید؟

در آغاز لازم می‌دانم قبل از پاسخ سوال شما یادآور شوم که برای این جانب موجب مسرت است که برای نابینایان و کم بینایان عزیز، بتوانم اهمیت قرآن کریم را نزد حضرت امام خمینی(س) و شخصیت قرآنی آن جناب شرح دهم و لذا با تقدیم سلام و احترام و اکرام نسبت به این قشر عزیز مطالبی را به عرض می‌رسانم: شناخت شخصیتِ چند بعدی امام خمینی(س)، نیازمند بررسی همه جانبه و نیز، احاطه بر همه ابعاد وجودی ایشان است. از آن‌جا که حضرت امام به عنوان شخصیتی سیاسی شناخته شده، به ابعاد دیگرِ شخصیت ایشان کمتر و یا هیچ توجهی نشده، زیرا بعد سیاسی ـ اجتماعی این شخصیت بزرگ، ما را از شناختِ ابعاد دیگرِ روحی و معنوی ایشان بازداشته است.

درباره شناختِ شخصیت منحصر به فردِ حضرت امام خمینی(س)، دو عامل، حجاب یا مانع شناختِ درست ایشان است. نخست، حجابِ هم عصر بودن است و دیگری حجابِ سیاست . زیرا همین که فردی تأثیرگذار از دنیا می‌رود، سرآغازِ بازخوانی آن شخصیت آغاز می‌شود. همواره، دوست و دشمن، تنها به مواضع سیاسی و اجتماعی آنِ شخصیتِ بزرگ می‌نگرند.  دوستان در مدح و ثنا می‌کوشند و دشمنان، عناد و دشمنی نسبت به مواضع و رفتار سیاسی وی را آغاز می‌کنند، چنانکه این نکته درباره حضرت امام، به روشنی دیده می‌شود.
نکته دیگری که درباره شخصیت ویژه حضرت امام(س) پنهان مانده و مانع شناخت شخصیت ایشان شده، همانا شور انقلاب و دوران حماسه و جنگ بود.  در آن شرایط، فرصتی پدیدار نگشت، تا همگان بتوانند در فضایی معنوی و علمی، ابعاد وجودی ایشان را بشناسند.

شناختِ چهره قرآنی حضرت امام، نیز به دلائل یاد شده، برای همگان پوشیده ماند. لکن گفتنی است که با طرحِ محورهای سه گانه زندگی ایشان، یعنی گفتار، رفتار و آثار حضرت امام، در می‌یابیم که ایشان، انسانی بوده که شخصیتش با قرآن ساخته و عجین شده است.  باید دانست که این نکته‌ی بسیار مهم و پیچیده‌ای است؛ زیرا بیش از پنجاه سال توجه به قرآن و معارف و آموزه‌های آن، از وی، انسانی قرآنی و شخصیتی ربّانی پدید آورده است. بی‌گمان، نوع رفتارهای ما بر اساس عادت بوده و ملاحظات فراوانی، از جمله، جاه و مقام در رفتار ما تاثیر دارد. امّا اگر، در رفتارِ حضرت امام ژرف‌نگری کنیم، می‌توان به این نتیجه دست یافت که بسیاری از رفتارهای ایشان، مصداق آیه‌ای از آیات قرآن کریم است،که در این‌باره، الگوی بسیار مناسبی به شمار می‌آید.

با توجه به نکته‌ای که فرمودید، ترسیمِ آیات قرآن در سخنان حضرت امام، چگونه نمود پیدا می‌کرد؟

تجلی قرآن در کلمات افراد به دو گونه است. گاه، به صورت معمول در آغاز می‌آید و گاه در ضمنِ گفتار، آیاتی از قرآن را تلاوت کرده و سپس، مضمونِ آن را توضیح داده و تفسیر می‌کنند. در کلماتِ حضرت امام، گونه نخست که یاد شد، کمتر مشاهده می‌شود؛ زیرا ایشان، بسیاری از آیات و لطایفِ آن را در ضمن گفتار خود آورده است.

نوع دیگرِ استفاده از قرآن، بدین گونه است که در کلامِ گوینده، هیچ تصریحی به آیات قرآن دیده نمی‌شود، ولی بیانات وی، پرتویی از آیات قرآن است. یعنی، حرف خودشان را در پرتو آیات قرآن توضیح می‌دهند. این گونه بهره گرفتن از قرآن، در گفتارهای امام فراوان است.به نظر می‌آید،که این مطلب، می‌تواند موضوعِ پژوهش‌های مستقل قرار گیرد. اگر، صحیفه امام با این نگاه مطالعه شود، تسلط ایشان بر قرآن و فهم و شناختِ آیات آن به چشم می‌خورد. در واقع، می‌توان گفت، که در بسیاری از این گفتارها، شعاعی از قرآن کریم وجود دارد، گرچه تصریحی به آیه یا آیاتی از قرآن نشده است و من فکر می‌کنم این عدم تصریح ناشی از این بوده است که امام از هر نوع خودنمایی ابا داشته‌اند و نمی‌خواستند با آوردن آیه و شعر و امثال ذلک خودنمایی کنند.

به نظرِ حضرت‌عالی، این‌گونه جلوه قرآنی، در آثار مکتوب ایشان به چه صورتی است؟

درمیان آثار مکتوب امام، افزون بر کتبِ فقهی ‌ـ‌ اصولی، آثار فراوان عرفانی و اخلاقی به چشم می‌خورد که عمیق‌ترین مباحث قرآنی در این دست از آثار متجلی است. زیرا امام در این‌گونه آثار، با فراغت خاطر و آمادگی علمی و هم چنین با تأمل به بیان و تفسیر آیات پرداخته است.

برای آشنایی با نظرگاه‌های دقیق و عمیقِ حضرت امام، مراجعه به این‌گونه آثار ضروری است. جای شکر دارد که تمام مطالب تفسیری و قرآنی امام، در مجموعه‌هایی، از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام گردآوری شده است. از جمله، می‌توان از تبیان‌ ـ‌دفتر سیزدهم‌‌ـ با عنوانِِ «قرآن،کتاب هدایت» و هم‌چنین «تفسیر و شواهد قرآنی» یاد کرد که آثار تفسیری ایشان در آن گردآوری شده است.
در این آثار، محورهای قرآنی فراوانی دیده می‌شود که می‌توان، در عنوان‌های زیر دسته‌بندی کرد:

1ـ موضوعات قرآنی، مانند: توبه، توکل، ایمان، اخلاص، صبر، ذکرخدا، لقاءالله و تفسیر سوره توحید و حمد و قدر. با پژوهش در  این آثار، مفهوم واقعی برخی مفاهیم یاد شده به دست می‌آید. زیرا، امام با احاطه کامل و با دیدگاه اجتهادی به آن‌ها پرداخته است.

2ـ موعظه‌های قرآنی: امام در ضمن آثارشان، برای بیداری انسان‌ها از خواب غفلت، مطالبی را با زبانِ قرآن به صورتِ موعظه‌وار بیان کرده،که ابتکاری بوده و ایشان در عمل، به حقیقتِ آن رسیده است.باید بر این همه افزود که استادی ایشان، در جایگاه معلم اخلاق، در حوزه علمیه و تاثیرگذاری این گونه مباحث و شیوه استفاده ایشان از قرآن، به خوبی موثر و راهگشا بوده است. چرا که ایشان، اخلاق را نسخه‌پیچی ندانسته، بلکه مباحث اخلاقی باید خود درمان باشد. به نظر ایشان زمانی گفتارهای اخلاقی می‌تواند مشکل‌گشا و درمان‌کننده باشد که با زبان قرآن بیان شود، زیرا قرآن شفا است.

3ـ دستورالعمل‌های قرآنی: دستورالعمل، همان دستور سیر و سلوک انسانی است که برای حرکت و شوق رسیدن به خدا انگیزه ایجاد می‌کند. دستورالعمل، یعنی برنامه حرکت تا دست یافتن به مقصود و مقصد. حضرت امام، برای این که انسان‌ها در سیر و سلوک معنوی، دچار دام‌های شیطان نشوند، دستورالعمل‌هایی را از قرآن، استخراج کرده و به تشنگان معنویت ارائه داده است. برای نمونه، در کتاب چهل حدیث، از قول استادشان چنین آورده: «جنابِ عارف بزرگوار و شیخ عالی‌مقدار ما [مرحوم شاه آبادی]می‌فرمودند،که مواظبت به آیات شریفه آخر سوره حشر، از آیه شریفه: «یا ایهاالذّین آمنوا اتّقوااللّه و لتنظر نفس ما قدّمت لغد» تا آخر سوره مبارکه، با تدبّر در معنی آنها، در تعقیب نمازها، خصوصاً در اواخر شب که قلب فارغ البال است، در اصلاح نفس خیلی مؤثر است».

موضوعاتی را که امام، به عنوان مطالب و مباحث قرآنی به آن پرداخته‌اند‌ چه محورهایی را در برمی گیرد؟

بخشی از مطالب قرآنی حضرت امام، مربوط به تفسیر و توضیح پیرامونِ برخی آیات قرآن است. این دست از آثار، گاهی در ضمنِ نوشته‌های ایشان آمده و به مناسبت، تفسیر شده است،که آنها را می‌توان در کتابِ «تفسیر و شواهد قرآنی» جستجو کرد.

بخش دیگر، نکاتی است که درباره خود قرآن کریم بوده و یا به برخی مباحث علوم قرآنی اشاره دارد که این بخش، در تبیانِ سیزدهم، با عنوان «قرآن، کتاب هدایت» چاپ شده است.
در این بخش، مطالب و نکات فراوانی یادآوری شده که همگان به آن‌ توجه نکرده‌اند، مثل پرداختن به تفسیر قرآن و این‌که تفسیر واقعی قرآن، چگونه تفسیری است؟ یا در بحث تفسیر به رأی، نظر خاص و متمایزی را مطرح کرده‌اند. و هم‌چنین، در سایر مباحث که پاره‌ای از آن‌ها منحصر بفرد است.

به نظر حضرت عالی، دیدگاه قرآنی حضرت امام، چه تأثیری در نهضت اسلامی و رهبری ایشان داشته است؟

با توجه به حضور جدّی و همه جانبه قرآن در وجود حضرت امام باید گفت که، این مسأله، تأثیر اساسی در تشکیل حکومت اسلامی و نیز، در نهضت داشته است. اگر، نگاهی گذرا به سخنان ایشان بیفکنیم، می‌توان دریافت که هدف و مقصدی جز احیای ارزش‌های قرآنی نیست. به برخی از مطالب ایشان، در این باره توجه کنید: «مقصد ما اسلام است.نهضت، برای حاکمیت قوانین قرآن است. ما امروز مفتخریم که می‌خواهیم مقاصد قرآن و سنّت را پیاده کنیم. قیام برای احیای قرآن است. کشور ما تحت رهبری قرآن است. ما در راه اجرای احکام قرآن آمادگی شهادت داریم. ما در مقام حفظ قرآن و کشور خود هستیم. پیروزی ملت ایران به برکت گرایش به قرآن بوده است. تا پرچم قرآن بر فراز سر ملت ماست، ملت پیروز است. اتکای ما به قرآن، سبب پیروزی ملّت ماست و...».

بنابراین، آشکار می‌گردد که چون ایشان، ارزش‌های قرآنی را در جامعه پایمال شده نگریسته و بیم نابودی آن را داشته است، قیام و حرکتی را برای احیای ارزش‌های قرآنی آغاز کرد. بی‌تردید، تمام فداکاری‌ها، جانبازی‌ها و شهادت‌ها در همین راه بوده است. پس، اصلِ قیام و نهضت و تشکیل جمهوری اسلامی و نیز، ادامه آن برای حفظِ معارف قرآن و در راه اجرای مقاصد قرآن است.

در مجموع، چنین برداشت می‌شود که امام، صاحبِ نگرش خاص و ممتازی نسبت به قرآن بوده است. جناب عالی، این دیدگاه را چگونه تحلیل می‌کنید؟

این نکته‌ی بسیار اساسی است، زیرا نوعاً مردم کوچه و بازار و نیز اهل علم و فضل به قرآن، به عنوان کتابی می‌نگرند که خداوند نازل کرده و خواندن آن باعث برکت و رحمت بوده و ثواب فراوانی دارد. این نگرش، در درون انسان، اندک اندک راه پیدا کرده و موجب تحوّل اساسی می‌شود. لکن باید دانست که ایشان، قرآن را ضمن این‌که کتابِ خواندن، ثواب بردن و برکت و رحمت دانسته، آن‌را دستورالعمل اساسی و بنیادین برای ساختن افراد می‌داند. یعنی، ایشان بر این باور بود که در پرتو وحی، می‌توان «انسانِ تراز قرآن» و هم چنین «جامعه تراز قرآن» را ساخت.

بی‌شک، از منظر حضرت امام، هدف از نزول قرآن، انسان سازی بوده است. این کتاب، مخصوص مسلمانان صدر اسلام نبوده و همچون خورشیدی است که همواره بر تمام زوایای زندگی ما می‌تابد و جنبه روشنگری و هدایت دارد. تلاوتِ آیات آن، تنها برای جنبه تبرک و ثواب نیست، بلکه کتابِ عمل و ساخته شدن است.

به نظر حضرت امام،همان طور که باید به آیات نماز،روزه و حج و سایر احکام توجه کرد،باید به آیات اجتماعی قرآن،مانند:آیاتِ هجرت،جهاد،انفاق در راه خدا و تلاش برای دفع ظلم و ستم نیز،توجه و عمل کرد.
این آیات، برای احیای ارزش‌های قرآنی بوده و باید به آن‌ها عمل شود. این دیدگاه نسبت به آیات قرآن بود که امام را از موقعیت یک مرجع عادی خارج کرد و او را به پیشوایی انقلابی و آسمانی تبدیل کرد که بتواند نهضتی با این عظمت را پایه‌ریزی کند.

ضمن تشکر از حضرت عالی، اگر نظری درباره نشریه سپیده آفرین دارید بیان کنید.

کار شما، کار بسیار ارزنده و قابل تقدیر است. در واقع، کاری است ابتکاری، که جای آن خالی بوده است. جای شگفتی دارد که تاکنون به آن، توجه جدی نشده. نابینایان طبق آماری که دادید، کم نیستند. متأسفانه، در جامعه و به ویژه در مجامع علمی و در جهت برطرف کردن نیازهای علمی آن‌ها غفلت به چشم می‌خورد. گامی که شما برداشتید، بسیار مبارک بوده و امید است که منشأ خیرات و برکات فراوانی گشته و دیگران نیز، به این سمت و سو نزدیک شوند.

پیشنهاد ما این است که کتاب‌های حضرت امام، به ویژه آن‌ها ـ‌که جنبه عمومی و اخلاقی داشته و تخصصی نیست‌ـ برای این قشر از جامعه، به صورت گویا عرضه شود. نظر حضرت عالی، در این‌باره چیست؟

کار بسیار با ارزش و خوبی است. ما استقبال و کمک می‌کنیم که این کار انجام شود. از همین فرصت استفاده کرده و از مؤسسه می‌خواهم که با شما همکاری کند. این حرکت از قم آغاز شود، تا در مراحل بعدی، همه کتاب‌های حضرت امام، برای نابینایان عرضه گردد.پیشنهاد من این است که آقای پویا، این کار را پیگیری کنند. از کتاب‌های کوچک‌تر، مثل جهاد اکبر و یا نامه‌های عرفانی امام شروع کنید. حتما، این کار با استقبال خوبی مواجه می‌شود و حتّی، افراد دیگر، از این سی‌دی‌ها، استفاده می‌کنند. خداوند، به شما جزای خیر بدهد که به کارهای بر زمین مانده و نیز کار برای اقشار خاص پرداخته و آنها را زنده می‌کنید. ان‌شاء‌الله موفق باشید.